Sintaktik Əlaqələr (6)

İbrahim Rəfrəf

Bundan öncəki araşdırmalarımızdan aydın oldu ki, sintaktik əlaqələrin hər iki tərəfi sadə nıtq hissələri olanda (misal üçün sifət+isim, isim+isim), sintaktik əlaqə qeyri-predikativ mahiyyət daşıyır. İki tərəfin biri yaxud da hər ikisi müxtəlif dərəcələrdə fe'lə doğru inkişaf edəndə, predikativlik xüsusiyyəti getdikcə artır. Zatən sinaktik əlaqənin mə'na genişliyi oradan irəli gəlir ki, fe'li isimlər, fe'li sifətlər və fe'li zərflər tərkibə daxil olur və öz mə'na dinamikliyini büruza verir.
1 - Ağ gül
2 - Açılmış gül
3 - Hərbi birləşmə
4 - Ucalan hönkürtü
5 - Keçən il universitetdə apardığım araşdırma
İndi isə bu prosesi atributiv əlaqədə bir az ətraflı araşdırmağa çalışırıq. Atributiv əlaqənin ikinci tərəfini isim olaraq saxlayırıq və birinci tərəfini fe'lləşdirməyə çalışırıq. Fe'lləşmə prosesi səbəb olur ki, fe'lə məxsus olan xüsusiyyətlər tərkibə daxil olsun, məsələn zaman anlayışı, şəxs anlayışı v.s. Bu tərkiblərin bə'zisi zaman baxımından indiki zamana və geniş zamana dəlalət edir: açılan gül. Bə'zi tərkiblər isə keçmiş zamana dəlalət edir: açılmiş gül. Elə tərkiblər də var ki, gələcək zamanı təmsil edir: görüləcək iş.
İndi isə başqa misala fikir verək: görüləsi iş, içməli su. Bu misallarda zaman anlayışı zəifdir, ancaq burada daha çox fe'lin modallıq xüsusiyyətindən danışmaq olar. Fe'lin mödallığı o deməkdir ki, danışan şəxs nıtqın məzmunu haqqında öz münasibətini bildirir.
Yenə də başqa bir misala nəzər salaq: süzmə yoğurt, gəlmə adam, toxunma köynək. Burada bir az keçmiş zaman anlayışı var və modallıq anlayışı zəifdir, ancaq predikativlik nisbətən güclüdür, belə ki, hər misalı bir cümlə ilə əvəz etmək olar: o yoğurt ki süzülmüşdür, o adam ki gəlmişdir, bir köynək ki toxunmuşdur. Beləliklə müxtəlif fe'li sifətləri isimlərlə birləşdirmək yolu ilə misalların sayını artırmaq və hər birində predikativlik xüsusiyyətlərini ölçmək olar. Predikativlik dərəcəsini ölçməyimizin yolu da ondan ibarətdir ki, birləşmədə fe'lə və xəbərə məxsus olan xüsusiyyətlər nə qədər mövcuddur.
Üstəlik hansı fe'li sifətin işləndiyindən asılı olaraq, müxtəlif kəlmələr o fe'li sifətin ətrafında toplaşa və birlıəşmənin məzmununu zənginləşdirə bilir. Beləliklə tərkib daha çox predikativ mahiyyət qazanır. Misallar:
- gələn qatar > Təbrizdən gələn qatar
- açılan gül > baxcamızda açılan gül
- yollanan qatar > Təbrizə yollanan qatar
- danışan dil > mənə nağıl danışan dil
Beləliklə ismin müxtəlif halları da oyuna daxil olur və birləşmənin məzmununu zənginləşdirir. Bir az daha irəliyə gedib, elə misallar ortaya qoymaq olar ki, birləşmənin tərkib hissəsi bir fe'li sifətdən çox daha zəngin olan bir cümlə ilə əvəz edilsin:
- səni sevirəm deyən dil.
- “öldü var, döndü yox” üstə dirəşən xalq.
Biz bu araşdırmada sadəcə atributiv əlaqəni ələ aldıq və onun birinci tərəfini fe'lləşdirməyə çalışdıq. Misallardan aydın oldu ki, yaranan tərkiblərin dəyişim alanı nə qədər genişdir.

İndi isə atributiv əlaqənin birinci tərəfini isim olaraq saxlayırıq və ikinci tərəfini fe'lləşdirməyə çalışırıq. Bu sahə təbiidir ki, fe'li isimlərin fəaliyyət alanıdır:
1 - təmiz yaşayış
2 - sərt döyüş
3 - incə gülüş
4 - erkən dönüş
Burada fe'li isimlərin iştirakı bizim üçün bundan öncə mövcud olmayan yeni bir imkan yaratmışdır. Bu yeni imkanı anlatmaq üçün eyn misalları genişləndirməyə çalışırıq:
1 - təmiz yaşayış > Bakıda yaşayış
2 - sərt döyüş > düşmənlə döyüş
3 - incə gülüş > dodaqlarda gülüş
4 - erkən dönüş > Təbrizdən dönüş
Oxucu bizə e'tiraz edə bilər ki, “təmiz yaşayış” atributiv əlaqədir, ancaq “Bakıda yaşayış” sözün tam mə'nasında atributiv əlaqə deyil, çünki burada sifət yerinə bir isim işlənmişdir (təmiz yaşayış > Bakıda yaşayış). Bu məsələni belə izah etmək olar ki, “Bakı” sözü isimdir, ancaq “Bakıda” sözü artıq isimdən bir qədər uzaqlaşmış və yeni xüsusiyyətlər qazanmışdır ki, onların biri də “tə'yin” xüsusiyyətidir, belə ki, “Bakıda yaşayış” və “Təbrizdə yaşayış” dedikdə sankı iki müxtəlif yaşayış tərzindən söhbət gedir, necə ki, “ağ gül” və “qırmızı gül” dedikdə iki müxtəlif gül növlərindən söhbət gedir. Dilçilik materyallarının çoxü bu növ tərkibləri (“Bakıda yaşayış” quruluşunda olan tərkibləri) müstəqil bir söz birləşməsi növü kimi təqdim edirlər, ancaq biz burada iqna edici şəkildə göstərdik ki, bu hansısa müstəqil sintaktik əlaqə deyil, sadəcə atributiv əlaqənin inkişafından əmələ gələn zənginlikdir.
Belə bir fikirlə razılaşmaq olmaz ki, deməli “Bakıda yaşayış” tərkibinin birinci hissəsində hal şəkilçisi olduğuna görə onu sifət tanımaq olmaz. Doğrudur ki, hal şəkilçiləri daha çox qramatik şəkilçilər olaraq qəbul edilir, ancaq elə misallar da var ki, həmin hal şəkilçiləri leksik şəkilçilər kimi fəaliyyət göstərir: “yarım saatlıq birlikdəliyimiz”. Bu misaldan aydın olur ki, hal şəkilçiləri leksik şəkilçilərlə qramatik şəkilçilər arasında keçid təşkil edir. Diqqətə layiq nüktə elə budur. Bu iddia ki, sintaks ancaq söz birləşmələrini araşdıran bilim sahəsidir, belə bir prinsipə söykənir ki, dilin leksik və qramatik quruluşunun arasında bir keçid alanı var.
Deməli “Bakıda yaşayış” tərkibi həm atributiv əlaqədir, həm də atributiv əlaqənin predikativ əlaqəyə doğru inkişafını təmsil edən bir tərkibdir. Bu inkişaf fe'li isim olan “yaşayış” sözünün fəaliyyəti ilə bağlıdır. Həmin fe'li ismin fəaliyyəti nəticəsində bu imkan yaranmışdır ki, tərkib cümlə xüsusiyyətləri qazansın. Yaranmış yeni imkanların işığında tərkiblər daha da genişlənə bilər:
1 - təmiz yaşayış > Bakıda yaşayış > Bakıda dəvam edən yaşayış
2 - sərt döyüş > düşmənlə döyüş > düşmənlə sürəkli döyüş
3 - incə gülüş > dodaqlarda gülüş > dodaqlarda parlayan gülüş
4 - erkən dönüş > Təbrizdən dönüş > Təbrizdən tələsik şəkildə təşkil olunmuş dönüş
Bu misallar bir yana dursun, “Təbrizə doğru hərəkət” misalına ötəri bir nəzər salaq. “Hərəkət” sözü Ərəb dilindən alınma bir sözdür və “fe'li isim” xüsusiyyətinə malikdir. Bu üzdən “Təbrizə doğru hərəkət” tərkibini sadəcə atributiv əlaqənin genişlənmiş forması kimi qiymətləndirmək olar. Burada üstəlik həm də “döğru” sözü işlənmişdir ki, qramatikada “qoşma” adlanır. Qoşmanın oyuna cəlb olunmasına imkan yaradan amil də, dediyimiz kimi, ismi fe'llərin fəaliyyətidir. Bu misalı o səbəbdən vurğuladıq ki, qramatika qaynaqlarında “qoşmalı söz birləşmələri” adı ilə təqdim edilən bir bölüm var. Biz belə inanırıq ki, bu da müstəqil söz birləşmə növü deyil, sadəcə (bu misalda) atributiv əlaqənin predikativliyə doğru inkişafından əmələ gələn yeni imkanların biridir.
Atributiv əlaqədə fe'lin fəaliyyəti nəticəsində əmələ gələn geniş imkanları gözdən keçirəndən sonra, növbəti yazımızda bə'zi misalların təhlili ilə işimizə dəvam edəcəyik.

Sintaktik Əlaqələr (5)

İbrahim Rəfrəf

Bundan öncəki yazılara əsasən, sintaktik əlaqələr, formal şəkilçilərdən asılı deyil, və dilin və təfəkkür prosesinin hansısa ehtiyacına cavab verən nəhvi mekanizmlərdən ibarətdir. Bu baxımdan nəhvi əlaqələr bu şəkildə sıralana bilər:

==
1 – Atributive əlaqə
2 – Qarşılaşma əlaqəsi
3 – Xəbər əlaqəsi
4 – Çağırış əlaqəsi
==

Bunların hər birinin funksiyası adından bəllidir, təkcə qarşılaşma əlaqəsi haqqında bir izahi lazım görürük. Qarşılaşma əlaqəsi iki əşyanın (canlı ya cansız varlıqların) biri-birilə orqanik əlaqədə olduğunu təmsil edər. “Yaşarın atası” misalına fikir verəndə, iki insan, biri ata, biri oğul, gerçək həyatda hansısa münasibət içində olurlar. Həmin münasibətdir ki, öz əksini bu söz birləşməsində tapır. Aydındır ki, ata-oğul münasibətinin bütün yönlərini bir söz birləşməsi ilə ifadə etmək olmaz. Burada iki insandan biri obirinin yiyəsi olaraq çıxış edir. Bunu yiyəlik əlaqəsi adlandırmaqda haqlı olsaq da, bir qədər dözməliyik. “Şəhərin mərkəzi” birləşməsi də eyni quruluşda olduğuna baxmayaraq, onda yiyəlik əlaqəsindən danışmaq düzgün olmaz, çünki şəhər cansız varlıqdır və canzız varlıqlar və heyvanlar heç nəyə yiyə çıxa bilməzlər. Gerçək həyatda hökm sürən mülki münasibət burada bizim adlandırm tərzimizə te'sir göstərir. “Dəniz dalğası” misalında da iki cansız varlığın arasında nisbət əlaqəsi təmsil olunur. Nə yaxşı olar ki, bu türdə olan birləşmələri elə bir adla adlandıraq ki, tüm hallara uyğun gəlsin. Beliliklə bu təklif ortaya çıxır ki, bu növ birləşmələri sadəcə “qarşılaşma əlaqəsi” adı ilə qeydə alaq. Harda yiyəlik mahiyyəti var, harda yoxdur, bu birləşmənin ümumi tə'rifinə daxil deyil.
Bu biçimdə sintaktik birləşmələr indiyədək “te'yini söz birləşmələri” adı ilə təqim olunurdu və üç növdən ibarət idi. Biz hələlik onların növlərini nəzərdə almadan, onları iki maddı varlığın arasında olan orqanik bağlantı adı ilə təqdim edirik. Dünya dilçiliyində bundan “genitiv” əlaqə olaraq ad çəkirlər. Biz isə, dediyimiz kimi, onları “qarşılaşma əlaqəsi” adı ilə qeydə alırıq.
Bir az öncə te'kid etdiyimiz kimi, dilimizdə olan sintaktik əlaqələr bu dörd kateqoriyadan xaric ola bilməz:
==

1 – Atributive əlaqə
2 – Qarşılaşma əlaqəsi
3 – Xəbər əlaqəsi
4 – Çağırış əlaqəsi
==

Gördüyümüz kimi, sintaks ən bəsit halda atributiv əlaqənin təhilini araşdırır (ağ gül). Bu isə insan təfəkkürünün ən təməl ehtiyacına cəvab verən bir dil mekanizmıdır: əşyaları atributları ilə birgə görmək və haqqında danışmaq ehtiyacı. Bu bəsit sintaktik əlaqənin müstəqil tərəfi isim, tabe tərəfi isə sifət ya tə'yindir.
Qeyd etmək lazimdir ki, həm isim, həm də sifət bir az fe'li xüsusiyyət də qazana bilər (fe'li sifət, fe'li isim ya məsdər). Bu proses səbəb olur ki, sintaktik əlaqə özünün bəsit, tam qeyri-predikativ təbiətindən yola düşərək, tam predikativliyə doğru inkişaf etsin. Yə'ni sintaksın genişlənməsi onunla bağlıdır ki, bəsit isimlər ya sifətlər fe'li isim ya fe'li sifətə doğru və hətta cümləyə bənzər fe'li birləşmələrə doğru inkişaf edir. Bu təhlil əsasında belə bir hökm çıxara bilərik ki, sintaktik əlaqələrin ən gənəl sinifləndirməsi iki-boyutlu mahiyyət daşıyır. Bir boyut üzərində nəhvi əlaqələr mahiyyət e'tibari ilə yer alır, ikinci boyut uzərində isə predikativləşmə dərəcəsi təmsil olunur.

Burada müxtəlif sintaktik əlaqələrin getdikcə necə predikativlik xüsusiyyəti qazandığını bu şəkildə göxtərmək olar:

==

Atributiv Əlaqə:

1 - Qeyri-predikativ (Ağ gül)
2 - Az predikativ (Açılmış gül)
3 - Çox predikativ (Hərbi birləşmə)
4 - Daha çox predikativ (Ucalan hönkürtü)
5 - Geniş predikativ (Keçən il universitetdə apardığım araşdırma)

==
Qarşılaşma əlaqəsi:
1 - Qeyri-predikativ (Günün işığı)
2 - Az predikativ (Gərginləşmələrin səbəbi)
3 - Çox predikativ (Bəhsin yekunlaşdırılması)
4 - Daha çox predikativ (Sızıntıların dayandırılması)
5 - Geniş predikativ (Füzulinin əsirlər boyu bizə ilham qaynağı olacaq düşüncələri)
==

Həmin xüsusiyyəti xəbər əlaqəsi və çağırış əlaqəsi haqqında da göstərmək mümkündür. Bu hadisə onunla təmsil olunur ki, əlaqənin iki tərəfindən biri vəyaxud da hər iki tərəfi getdikcə fe'li xüsusiyyətlərə malik olur və predikativliyə doğru inkişaf edir. İkinci qrup (qarşılaşma qrupu) gənəlliklə ismi söz birləşmələrindən oluşur, ancaq burada da çox maraqlı hadisə baş verir. Birləşmə ən bəsit halda iki isimdən ibarətdir və tam qeyri-predikativdir (günün işığı), ancaq getdikcə onun tərkib hissələrinin biri ya hər ikisini “fe'li isim” əvəz edir və birləşmə predikativliyə doğru inkişaf edir.

Sintaktik Əlaqələr (4)

İbrahim Rəfrəf


Bundan əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan dilçiliyinde sırf formal şəkilçilər əsasında düşünülmüş 3 növ sintaktik əlaqə təqdim edlməkdə və bütün sintaks həmin 3 formal anlayış əsasında qurulmuşdur:

1 – Yanaşma əlaqəsi
2 – İdarə əlaqəsi
3 – Uzlaşma əlaqəsi

Biz bu metodologiyanı tənqid edərək qeyd etdik ki, sintaktik əlaqə kəlmələrin orqanik bağlantısı əsasında və bağlantının hansı dil ehtiyaclarına cəvab vere biləcəyi baxımından izah edilməli və başa düşülməlidir. Beləliklə sintaktik əlaqənin iki tərəfi var. İki tərəfin hər biri nıtq hissəsi, cümlə üzvü və cümlə ola bilər. Habelə bir sintaktik birləşmənin hasili hazır şəkildə (tikinti materyalı olaraq) yeni sintaktik əlaqələrdə iştirak edə bilər. Sintaktik əlaqənin iki tərəfinin arasında bir də hansısa dil ehtiyacına cəvab verən bir orqanik bağlantı olmalıdır. Sintaktik əlaqənin iki tərəfi hər zaman eyn-hüquqlu deyil. Onların biri tərkibin müstəqil hissəsi (başlığı), o biri tərəfi isə tabe hissəsidir. Bu nöqtədən yola düşərək iddia etmək olar ki, sintaktik əlaqələr ən gənəl halda ancaq söz birləşməsindən ibarətdir, cümlə də hemin anlayış çərçivəsində izah edilməlidir. İnsanlar fikirlərini bildirmək üçün kəlmələri birləşdirib, sintaktik əlaqələr yaradarlar. Daha mürəkkəb fikirləri ifadə etmək üçün daha mürəkkəb sintaktik əlaqələr ortaya çıxar. İndi isə ən bəsit fikir və ən bəsit sintaktik əlaqədən - atributiv əlaqədən danışaq:

1 - Uca dağ
2 - Mavi dəniz
3 - Ulu Tanrı

Bu misallarda birləşmənin hər iki tərəfi bəsit nıtq hissəsidir. İndi isə o misalları elə misallarla əvəz edirik ki, onlarda iştirak edən sifət bəsit sifət deyil, bir fe'li sifətdən ibarət olsun:

1 - Açılmış qapı
2 - Dağıdılmış bina
3 – Döyüşkən iyid.

Göründüyü kimi, əlaqənin özəyi dəyişməyib və əlaqə zatən atributiv əlaqə olaraq qalmaqdadır. Burada yenilik varsa ondan ibarətdir ki, misalların birinci tərəfi bəsit sifət deyil, fe'li sifətdir. Bu isə birləşmənin atributiv mahiyyətinə bir qədər predikativ xarakter artırmışdır. Bu o deməkdir ki, bəsit söz birləşməsi bir addım cümləyə yaxınlaşmışdır, ancaq hələlik cümlə xarakterinə malik deyildir. İndi isə misalları elə misallarla əvəz edirik ki, hər misalın ikinci tərəfi fe'dən törəmiş isimdən ibarət olsun:

1 – sonsuz tərpəniş
2 – sərt danışıq
3 - soyuq davranış

Yenə də burada atributiv əlaqə ilə qarşılaşırıq, ancaq misalların ikinci tərəfi müəyyən qədər predikativ mahiyyət qazanmışdır. Bir addım daha ireliyə geçib, elə misallar önə sürmək olar ki, hər iki tərəf fe'ldən törəmiş nıtq hissəsindən ibarət olsun:

1 – döyüşən birləşmələr
2 – sarsılmış quruluş
3 – Ucalan hönkürtü

Bu misallardan anlaşılır ki, atributiv əlaqə (bir sifət və bir isimdən oluşan əlaqə) addım-addım predikativ mahiyyət qazana bilir və bu istiqamətdə o qədər ireəliyə gedilə bilir ki, birləşmənin bir hissəsi cümlədən ibarət olsun:

1 – İki gündən bəri dəvam edən yağış
2 – Getdikcə güclənən inam
3 – Dünən İçəri Şəhərdən aldığım kitab

Göründüyü kimi, misalların hər birinin birinci hissəsi çox daha geniş ölçüdə predikativ mahiyyət qazanmışdır və cümləyə çox yaxınlaşmışdır. Düzdür ki, bu misallarda birinci tərəflər sözün tam mə'nasında cümlə sayılmaz, ancaq bə'zi bəsit cümlələrdən daha geniş predikativ anlayış ifadə etməkdədir. Buradan bu hökmlə razılaşmağa əsas yaranır ki, sintaks ancaq söz birləşmələrini və onların orqanik bağlantısını öyrənən bilim sahəsidir. Bu bəsit söz birləşmələrinin geniş alana çıxmasından cümlə anlayışı ortaya çıxar.

Sintaktik Əlaqələr (3)

İbrahim Rəfrəf


Nıtqda kəlimələr maddi varlıqları və onların qarşılıqlı etkinleşmələrini təmsil edən simbollardır. Maddi varlıqlar dedikdə canlı varlıqlar, cansız əşyalar və abstrakt məfhumlar nəzərdə tutulur. Yazılı kəlimə isə şifahi kəliməni təmsil edən simboldur. Beləliklə yazılı kəlimə simbolun simbolu olaraq ortaya çıxmışdır. Kəlimələrin arasında olan bağlantının (sintaktik əlaqənin) mahiyyəti bu üzdən maddi varlıqların arasında olan bağlantının güzgüsüdür.
Məsələyə bu yöndən yanaşanda aydın olur ki, bizim sintaktik əlaqələr haqqında düşüncələrimiz nə qədər maddi reallıqdan uzaqlaşmışdır. Örnək olaraq tüm dilçilik qaynaqlarında “uzlaşma əlaqəsi” haqqında verilen qeydləri nəzərdən keçirək:

Uzlaşma əlaqəsi tabe sözün müstəqil sözün tələbinə görə şəxs və kəmiyyət baxımından uyğunlaşmasına deyilir. Buna görə də tabe sözə şəxs məzmunu daşıyan şəkilçilər və kəmiyyət göstəricisi artırılır. Deməli həmin şəkilçilər uzlaşma əlaqəsinin formal əlaməti və göstəricisidir.

Burada hansısa maddi varlıqlar arasında olan bağlantıdan söhbət getmir və bir növ sintaktik bağlantı (uzlaşma əlaqəsi), ancaq və ancaq şəkilçilərin rolu baxımından izah edilir. Uzlaşma əlaqəsinin hansı əşyaları ya fikirləri biri-birinə bağladığı haqda əsla mə'lumat verilmir və bu uzlaşma əlaqəsi deyilən kateqoriyanın gerçək həyatla nə əlaqəsi olduğu təmamilə qaranlıqda qalır. Məsələnin qoyuluşu insanda belə bir fikir yaradır ki, sanki sintaktik əlaqə sadəcə kəlimələrin münasibətinə ayiddir və kəlimələrin təmsil etdiyi əşyalara və varlıqlara əsla dəxli yoxdur.
Bundan əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, insanlar əşyaları və varlıqları təcrid olunmüş halda görməzlər, onlar bütün əşyaları atributları ilə birlikdə görərlər, bu üzdən də sifətin isimə bağlanmasına ehtiyac ortaya çıxmışdır. Biz bu əlaqəni “atributiv” əlaqə adlandırmağı uyğun görürük. Hər sintaktik əlaqənin iki tərəfi olmalıdır, yoxsa “əlaqə” sözünun işlənməsinə ehtiyac olmaz. Atributiv əlaqənin bir tərəfi maddi varlıqlar, bir tərəfi də onların atributları olmalıdır: uca dağ, gözəl insan, parlaq günəş. Misllarda göstərilən cütlüklərin iki tərəfi maddi varlıqlar və onların atributlarıdır. Dilçiliyimizdə belə bir xoşagəlməz ənənə var ki, maddi varlıqların arasında olan münasibətlər sanki kəlimələrin arasında olan münasibətlər kimi qələmə verilir. Bir oğlan və bir qız tanışıb evlənəndən sonra, onların arasında eşlik münasibəti yaranır. Bu eşlik münasibəti iki insan arasındadır və belə bir hökmlə heç vəchlə razılaşmaq olmaz ki, bu eşlik münasibəti məhz “ər” və “arvad” kəliməsinin arasında mövcuddur. Sintaktik əlaqələr haqqında da durum eyni ilə belədir. İki kəlimənin arasında olan sintaktik əlaqə gerçək həyatda varlıqların və hadisələrın arasında olan münasibətlərin yazılı ifadəsidir.

Sintaktik Əlaqələr (2)

İbrahim Rəfrəf Azərbaycan dilçiliyində diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri üç növ sintaktik əlaqə əsasında yaranmış dilçilik ənənəsidir. Bu üç növ sintaktik əlaqə bu şəkildə ifadə oluna bilər: 1 – Yanaşma əlaqəsi 2 – Uzlaşma əlaqəsi 3 – İdarə əlaqəsi Yanaşma əlaqəsindən söz edərkən qeyd olunur ki, bu növ əlaqənin iki tərəfi heç bir şəkilçi qəbul etmədən, və sadəcə yanaşma yoluyla bir-biri ilə sintaktik əlaqə oluşdururlar: dəmir qapı, uca dağ, dəli Dümrül. İdarə əlaqəsindən danışarkən qeyd olunur ki, burada tabe söz müstəqil sözün tələbinə göre ismin müxtəlif hallarında işlənmə məcburiyyətində olur. Bu kimi əlaqələr adəta bir isim və bir fe'l arasında yaranır: dənizə baxmaq, kölgədə dincəlmək, səfərdən qayıtmaq vs. Uzlaşma əlaqəsinin mahiyyəti belə açıqlanır ki, guya bu kimi əlaqələrdə tabe söz müstəqil sözün tələbinə göre şəxs və kəmiyyət şəkilçiləri qəbul edir və beləliklə ona uyğunlaşır. Buna örnək olaraq hər bir sadə cümləni götürmək olar: Yaşar güldü. Burada birinci hisse (Yaşar) mübtədadır və müstəqil hissə kimi qeydə alınır. İkinci hissə (güldü) xəbərdir və tabe hissə olaraq qəbul edilir. Birinci hissə (Yaşar) üçüncü şəxdir və onun tələbinə göre ikinci hissə (güldü) də eyn biçimdə yə'ni üçüncü şəxsə dəlalət edən şəkilçi qəbul etmişdir. Burada kəmiyyətə göre də uzlaşma var (fikir verin: Yaşar güldü, uşaqlar güldülər). Azərbaycan dilçiliyində sözlərin sintaktik əlaqəsini bu üç növ (bir o qədər də elmi əsaslara söykənməyən) dar cərçivəyə sığışdırmaq ənənəsi çox geniş şəkildə yayğındır və təəssüflə dilçilik biliminin inkişafı uğrunda böyük əngəllər törətmişdir. Bu görüş tərzinin ən bariz mənfi xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, hər bir sintaktik bağlantını müəyyən şəkişçilər vasitəsi ilə tanımağa çalışır. Doğrudur ki, qramatik şəkilçilərin vəzifəsi sintaktik əlaqələrə qulluq etməkdir, ancaq formal əlamətləri (şəkilçiləri) əsas götürmək onu göstərir ki, sintaktik əlaqələrin mahiyyəti bütünlüklə təhlildən qıraqda qalmaqdadır. Sintaks biliminin başlıca vəzifəsi ondan ibarət olmalıdır ki, nıtq vasitələri hansı müxtəlif tərzlərdə biri-birinə bağlana bilərlər və insan təfəkkürü ilə bağlı hansı tələbə cəvab verə bilərlər. Ən sadə misal sifət və isimdən ibarətdir. Bu iki nıtq hissəsinin biri-birinə güclü şəkildi bağlanma meyli var. Bu bağlanma meyli oradan irəli gəlir ki, insan təfəkküründə əşyaların xüsusiyyətlərini (atributlarını) dilə gətirmək həvəsi var. İnsanlar varlıqları və əşyaları mücərrəd halda görməzlər. Onlar dağa baxanda onu ya uca görərlər, ya al, ya yaşıl, ya ceyranlı, ya qarlı, ya ulu, ya min bir başqa xüsusiyyətlərdə. "Yanaşma əlaqəsi"-nin buna nə dəxli var, "şəkilçilərin iştirakı"-nin bu təfəkkür prosesində nə rolu var? Sintaks insan beyni və onun təfəkkür tərzinin güzgüsüdür. Müdriklərin dediyinə görə, hətta hakimlərin beyninə hakim olan şey sintaksdır. Mən bir addım daha irəliyə gedib söyləmək istərdim ki, hətta müqəddəs kitablar da sintaks qaydalarına uymalıdırlar. Bu o deməkdir ki, Tanrı sözü də sintaks qaydalarına uymalıdır və beləliklə bir az mübaləğəli olsa da deməliyk ki, sintaks hətta Tanrı-insan münasibətlərinə də höküm sürməkdədir. Sintaksın bu geniş qapsamlı nüfuzu insan beyninin mürəkkəbliyindən irəli gəlir və hər bir sintaktik əlaqə düşüncə prosesində fəaliyyət göstərən hansısa mexanismlə sıx bağlıdır. İrəlidəki yazılarda bu haqda danışarkən qeyd edəcəyik ki, sintaks biliminə ancaq və ancaq bu yöndən yanaşmaq lazımdır.

Sintaktik Əlaqələr (1)

İbrahim Rəfrəf İki nıtq hissəsi ya cümlə üzvlərinin arasında olan fəal və orqanik bağlantı sintaktik əlaqənin özəyini təşkil edir. Sintaks sadəcə söz düzümü deyil. Fəal və orqanik bağlantı dedikdə yeni mə'na yaratmaq məqsədi ilə birləşən nıtq hissələri ya cümlə üzvlərinin bağlantısı nəzərdə tutulur. Dildə müxtəlif nıtq hissələri və hesabsız miqdarda leksik materyal və bu materyalların sonsuz həddə birləşmə potensiyalı var.. Dilin sonsuzluğu buradan irəli gəlir. Sintaksın və sintaktik əlaqələrin vəzifəsi doğru mə'na yaratmaq deyil. Belə olsaydı, yalan danışmaq mümkün olmazdı. Sintaktik əlaqə nıtq hissələrinin ya cümlə üzvlərinin birləşmə qaydalarıdır, və birləşmənin hər iki tərəfi azad şəkildə deyişilə bilmək imkanına malik olmalıdır. Misal üçün ağsaqqal sözü sintaktik birləşmə sayılmaz, bunu mürəkkəb söz olaraq qeydə alırıq və belə hesab edirik ki, cümlədə bəsit bir kəlmə kimi çıxış edir. Onun tərkib hissələrini azad şəkildə dəyişmək mümkün deyildir. Ancaq ağ saqqal sözü sintaktik birləşmədir. Onun hər iki tərəfini azad şəkildə başqa sözlərlə dəyişdirə və yeni mə'nalar yarada bilərik. Sintaktik əlaqə adəta iki müxtəlif nıtq hissəsi ya cümlə üzvlərinin arasında yaranır, elə hallar da var ki, bağlantının hər iki tərəfi eyn nıtq biçimindən ibarət olur. Bildiyimizə göre, belə hallar ancaq isimlə isim arasında əmələ gəlir ki, dilçilikdə "ismi birləşmələr" adı ilə təqdim edilməkdədir. Hər halda qəti şəkildə demək olar ki, sintaktik əlaqənin hər zaman iki tərəfi olmalıdır və hətta cümləyə gəldikdə də kəskinliklə deyə bilərik ki, cümlə də iki üzvün (mübtəda və xəbərin) orqanik birləşməsidir. Yə'ni sintaks sadəcə söz birləşmələrini öyrənən bilim sahəsidir. Sintaktik əlaqələr haqqında geniş bəhsə girişmədən öncə bir də onu qeyd etmək lazimdir ki, bağlantının iki tərəfi adəta eyn dəyərə malik deyil. əksər hallarda bunların biri müstəqil hissə, o biri isə tabe hissədir. Misal üçün uca dağ dedikdə dağ nəzərdə tutulur və uca sifəti onun atributu olaraq qəbul edilir. Deməli dağ sözünü müstəqil hissə, uca sözünü isə tabe hissə olaraq dəyərləndiririk. Bunları ayırd etmək üçün yetər ki, birləşmənin başqa nıtq vasitələri ilə necə əlaqəyə girdiyinə fikir verək. Misal üçün uca dağın yamacı dedikdə aydındır ki, yamac sözü dağa ayid olur. Müstəqil hissə bə'zi vaxtlar başlıq adı ilə tanımlanır. Hər sintaktik birləşmənin bir başlığı var, ancaq elə sintaktik birləşmələr də var ki, hər iki tərəfini başlıq hesab etmək olar. Mürəkkəb sözləri sintaktik birləşmələrdən fərqləndirmənin bir yolu da odur ki, mürəkkəb sözun başlığı yoxdur (ağsaqqal sözü barədə qeyd etdiyimiz kimi). Sintaktik əlaqələr ancaq formal əlamətlər əsasında öyrənilmir. Cümlədə və başqa birləşmələrdə işlənən bu ya başqa şəkilçi müxtəlif məqsədlərə qulluq edər. Sintaktik əlaqələri onların yarada biləcəyi mə'na əlaqələri əsasında təhlil etməliyik. Doğrudur ki, cümlədə xəbər və mə'lumat daşımaq zərfiyyəti var, ancaq predikativlik (mə'lumat daşımaq qabiliyyəti) sintaktik əlaqələr üçün ön şərt sayılmaz.

The Definite And The Indefinite in The Azerbaijanian Turkish

=== Azərbaycan Türkcəsində Müəyyənlik və Qeyri-müəyyənlik Anlayışı İbrahim Rəfrəf Məqalənin Quruluşu: A – Ümumi Analyış B – Fonetik Şərtlənmə C – Leksik Şərtlənmə ===C1 – Özəl Adlar ===C2 – Neytral İsimlər ===C3 – Vahid Əşyaları təmsil Edən İsimlər ===C4 – Saylar ===C5 – Mürəkkəb İsimlər ===C6 – Əvəzliklər D – Morfolojik Şərtlənmə ===D1 – İsmin Adlıq Halı ===D2 – İsmin Xitablıq Halı ===D3 – İsmin mübtədalıq Halı ===D4 – İsmin Tə'sirlik Halı ===D5 – İsmin Atributiv Halı ===D6 – İsmin Qeyri-Müəyyən Yiyəlik Halı ===D7 – İsmin Müəyyən Yiyəlik Halı ===D8 – İsmin Məsubiyyət Halı E – Sintaktik Şərtlənmə ===E1 – Deyimlər ===E2 – Atalar Sözü ===E3 – Sifətlərin Rolu ===E4 – Mürəkkəb Fe'llər ===E5 – Cümlə =====E5.1 – Aspekt =====E5.2 – Mürəkkəb Cümlə F – Semantik Şərtlənmə A – Müəyyənlik Haqqında Ümumi Anlayış Bütün dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan Türkcəsində də isimlərin müəyyənlik və qeyri- müəyyənlik vəziyyətini bildirmək üçün leksik və qramatik vasitələr var. Azərbaycan Türkcəsində müəyyənlik və qeyri-müəyyənlik anlayışı, aşağı plandan yuxarı plana qədər sıra ilə desək, fonetik, leksik, morfolojik, sintaktik və semantik planda şərtlənir. Yuxarı planda şərtlənən müəyyənlik anlayışı aşağı plandaki şərtlənmənin tə'sirini ləğv edə bilir. Qızı çağır misalında morfolojik əlamətə görə (müəyyən tə'sirlik hal) müəyyənlik ifadəsi var. Halbuki, qızı öz başına buraxsan, ya mütürüfə gedər, ya zırnaçıya misalında müəyyən tə'sirlik halın olduğuna baxmayaraq, cümlə sintaktik şərtlənmə nəticəsi olaraq qeyri- müəyyənlik anlayışını ifadə edir. Dünyanın müxtəlif dillərində ismin müəyyən və qeyri-müəyyən deyə iki durumu qeydə alınır, Bu iki durumu ingilizcədə 1 - I have read a book. 2 - I have read the book. kimi cümlələrdə görmək olar. Türk dilinə gəlincə durum bir az daha mürəkkəbdir. Fikir verək: 1 - Mən bir kitab oxudum (I read a book). 2 - Mən kitab oxudum. 3 - Mən kitabı oxudum (I read the book). Aydındır ki, bu misalların ikincisini İngilizcəyə heç vəchlə tərcümə etmək olmaz, çünki o misal bir keçid durumunu təmsil edir. Mən bir kitab oxudum ifadəsi təmamilə qeyri- müəyyəndirsə, mən kitab oxudum misalında bir qədər müəyyənlik var, və mən kitabı oxudum kimi misallarda müəyyənlik daha artıqdır. Görəcəyimiz kimi, Azərbaycan Türkcəsində müəyyənlik kateqoriyası xətti bir miqyas üzərində sıfırdan yüz faizə doğru dəyişkən bir parametr kimi təzahür edir. İndi isə müxtəlif şərtlənmələri gözdən keçirək: B – Fonetik şərtlənmə Bə'zi misallarda, özəlliklə cümlənin mübtədasında, müəyyənlik anlayışını ifadə etmək vəzifəsi kəlmənin vurğusu ya cümlənin daxili intonasiyasının üzərinə düşür, belə ki, çay içildi cümləsi iki şəkildə anlaşıla bilər (misallarda vuğu fərqinə fikir verin): 1 - Çay içildi (bir xeylək danışıldı və çay içildi). 2 - Çay içildi (simavarı söndürün, çünki çay içildi). Birinci misalda ümumi çay içməkdən (bəlsiz çaydan) söhbət gedirsə, ikinci misal kəskinliklə bəlli çay anlayışını ifadə etməkdədir. Başqa bir misala fikir verək: 1 - Qoyun mələdi (hardansa qoyun səsi gəldi). 2 - Qoyun mələdi (həyətdəki qoyun mələdi). Gördüyümüz misallar cümlənin mübtədasına aid idi. fe'lin tamamlığında da fonetik şərtlənmə ortaya çıxa bilər: 1 - Yaşar səfərdən gəlib (nəzərdə tutulmuş səfərini bitirib və geri dönüb). 2 - Yaşar səfərdən gəlib (bugünkü ziyafət həmin münasibətlədir). C – Leksik şərtlənmə Bə'zi kəlmələr daxili mə'na e'tibarilə və hansısa şəkilçi ya başqa nitq hissəsinin müdaxiləsi olmadan müəyyənlik ya qeyri-müəyyənlik xüsusiyyəti daşıyarlar: C1 – Özəl adlar ümumiyyətlə müəyyənlik xüsusiyyəti daşıyarlar: Yaşar, Aydın, Leyla. C2 – Ümumi adlar (ismin adlıq halında, neytral halda, hansısa cümlədə iştirak eləmədən, yə'ni sözlükdə qeydə alındığı vəziyyətdə, başqa sözlə leksem şəklində olan adlar) qeyri- müəyyənlik xüsusiyyətinə malik olurlar: ev, yağış, çiçək. C3 – Yer, gün, ay, baş nazir, tanrı, təbiət və bu kimi kəlmələr vahid bir nəsnəyə dəlalət elədiyi üçün müəyyənlik xüsusiyyəti daşıyırlar. Bildiyimiz kimi, ismi birləşmələrdə ismin müəyyən və qeyri- müəyyən yiyəlik halları iştirak edir: ana dili, ananın dili. Birinci misalda ümumi, qeyri- müəyyən anadan söhbət gedir. İkinci misalda isə müəyyən bir ananın dilinə müraciət edilir. Daha sonra görəcəyimiz kimi, bu söz birləşmələrinin heç biri kəskin şəkildə müəyyənlikyə yaxud da qeyri-müəyyənliyə qulluq etmir. Türk dillərində bu iki növ birləşmənin əmələ gəlməsinin başqa səbəbləri var. Burada ancaq bunu qeyd etmək lazimdir ki, ölkə başçısı, Azərbaycan Türkcəsi, tanrı hekməti və bu kimi misallarda ismin müəyyən yiyəlik halının işlənməsinə ehtiyac olmur. Yə'ni ölkənin başçısı, Azərbaycanın dili və tanrının hekməti kimi ifadələr düzgün olsalar da, onların işlənmə zərurəti ortadan qalxır. Səbəb ondan ibarətdir ki, bu kimi kəlmələr öz leksik mə'nası hesabına o qədər müəyyənlik xüsusiyyəti daşıyırlar ki, başqa morfolojik əlamətlərin heç cəhətdən yardımçı olacağı zənn edilmir. C4 – Saylar nominative şəkildə (isim kimi) işlənəndə müəyyənlik bildirirlər: yaşım 20-dir. C5 – Ömür-gün, gecə-gündüz, mal-qara, qoyun-quzu və bu kimi eyni sözün, bənzər sözlərin yaxud da mütəzad sözlərin birləşməsindən əmələ gələn tərkiblər qeyri-müəyyənlik anlayışı ifadə edirlər. C6 – Şəxs əvəzlikləri və işarə əvəzlikləri müəyyənlik anlayışı ifadə edir: O, gözəl bir insandır. Habelə qeyri-müəyyən əvəzliklər öz-özünə qeyri-müəyyənlik anlayışı ifadə edir. neçə, harasa, hər kim ... D – Morfolojik şərtlənmə Azərbaycan Türcəsində ismin müəyyən yiyəlik halı (günəşin işığı, Yaşarın köynəyi) və müəyyən tə'sirlik halı (kitabı oxudum) və onlara məxsus olan morfolojik əlamətlər ismin müəyyənliyinə dəlalət edən ən bariz qramatik vasitələr kimi tanınmışdır, ancaq bu hökmü ümumiləşdirmək olmaz. Diqqətdən yayınmamalıdır ki, başqa şərtlənmələr nəticəsində müəyyən tə'sirlik hal (kimsəni görmədim) və müəyyən yiyəlik hal (kişinin sözü bir olar) qeyri-müəyyənlik anlayışına yönələ bilər. Habelə qeyri-müəyyən tə'sirlik hal və qeyri-müəyyən yiyəlik hal başqa şərtlənmələr nəticəsində müəyyənlik anlayışını ifadə edə bilər. Bu morfolojik əlamətlər bu imkanı yaradır ki, kəlmə cümlə daxilində öz yerini asanlıqla dəyişə bilsin, çünki bu morfolojik əlamətlər kəlmənin pasportu, kimlik vəsiqəsi olaraq fəaliyyət göstərir, belə ki, Füzulinin divanı birləşməsini Füzulinin söz inciləri ilə dolu divanı şəklində ifadə etmək mümkün olur. Habelə Azərbaycanı gəzdim cümləsi mən Azərbaycanı addım-addım gəzdim şəklində və başqa şəkillərdə də ifadə edilə bilir. Mən çay içdim kimi qeyri-müəyyənlik ifadə edən birləşmələrdə hissələrin arasına başqa nitq hissələri daxil ola bilmir və onlar cümlə daxilində bir-birinə yaxın mövqe tuturlar və ancaq birlikdə yer dəyişə bilirlər. Müəyyənlik bildirən morfolojik vasitələrin hamısı nisbi şəkildə bu məqsədə qulluq edir. Demək olar ki, kənardan başqa amilllərin müdaxiləsi olmamaq şərtilə, ismin bütün hal şəkilçiləri bir növ nisbi müəyyənlik hissini yaratmağa qulluq edir. Misal üçün şəhərdən çıxmaq və şəhərə dönmək və şəhərdə qalmaq ifadələri güclü şəkildə müəyyənlik bildirir və nə qədər ki, başqa vasitələr onu pozmamışdır, bu müəyyənlik qəti şəkildə qorunur: 1 - Mən kitabda bu şe'ri oxumuşam. (müəyyən kitab) 2 - Mən bir kitabda bu şe'ri oxumuşam. (qeyri-müəyyən kitab) Ancaq ismin müxtəlif hallarının hər birində müxtəlif dərəcələrdə müəyyənlik bildirmə qabiliyyəti var. D1 – Adlıq hal: dediyimiz kimi, bu hal ismin ən neytral halıdır, yə'ni ismin hərhansı sintaktik əlaqədən təcrid olunmüş durumu, başqa sözlə ismin sözükdə qeyd edildiyi durum. Bu durumda özəl ismlər və vahid bir nəsnəyə dəlalət edən ismlər müəyyənlik, ümumi ismlər isə qeyri-müəyyənlik anlayışını ifadə edərlər (dediymiz kimi, cümlə daxilində başqa nitq vasitələrinin müdaxiləsini qeydə almamaq şərtilə). D2 – Xitablıq hal (vokativ, çağırış hal) kəskinliklə müəyyənlik bildirir: qardaş məni bağışla. Bü müəyyənlik çağırış halının daxili səciyyəsidir. Bir şeyə ya şəxsə xitab etdiyimiz zaman ya onu çağırdığımız zaman onun bəlli bir varlıq olduğunu öncədən tanımış oluruq. Qeyri-müəyyən bir şəxsi ya nəsnəni çağırmaq olmur, belə ki, kimsə, məni bağısla, semantik baxımdan yanlış səslənir. D3 – Mübtədalıq hal (cümlənin mübtədası rolunda çıxış edən ismlər): öz-özlüyündə neytraldır və başqa qramatik vasitələrin müdaxiləsi ilə müəyyənlik yaxud da qeyri-müəyyənlik xüsusiyyəti daşıya bilər. D4 – İsmin fe'li halları da ümumiyyətlə neytral sayılır. Bütün dilçilər ismin müəyyən tə'sirlik halını güclü şəkildə müəyyənlik qavramı daşıyan bir hal kimi tanımışlar: mən kitabı oxudum. Ancaq cümlədən asılı olaraq, müəyyənlik dərəci dəyişə, və hətta qeyri-müəyyənliyə yönələ bilər: kitabı diqqətlə oxumaq lazimdir. Hətta oğlanı yoldan eylər, qızın şirin dilləri misalında həm oğlan, həm də qız sözü müəyyən tə'sirlik hal şəkilçisi daşıdığına baxmayaraq, qeyri-müəyyən oğlan və qız hesab edilirlər. İsmin müəyyən və qeyri-müəyyən tə'sirlik halı adlandırdığımız halların hər ikisi, durumdan asılı olaraq həm müəyyənlik, həm də qeyri-müəyyənlik hissi yarada bilər və onları mütləq mə'nada müəyyənlik ya qeyri-müəyyənlik anlayışı ilə bağlamaq kəskinliklə səhvdir. Daha sonra görəcəyimiz kimi, müəyyənlik anlayışı bir növ modallıq sayılır, bu isə danışan şəxsin nitq mövzusuna qarşı münasibəti deməkdir. Bunlar ismin fe'li halları idi. Görəlim ismin ismi hallarında durum necədir. D5 – Attributiv hal (sifət rolunda çıxış edən isimlər) ümumiyyətlə qeyri-müəyyənlik hissini ifadə edərlər: dəmir qapı, gümüş piyalə. Bu misallarda dəmir və gümüş sözləri qeyri-müəyyən nəsnələrə dəlalət edir, baxmayaraq ki, tərkiblər müəyyənlik anlayışı ilə bağlı ola bilərlər. D6 – Qeyri-müəyyən yiyəlik hal adlanan hal öz-özlüyündə qeyri-müəyyənlik hissi yaradar: quş səsi, ana dili. Ancaq onda ki, ismin öz daxili mə'nasında müəyyənlik xüsusiyyəti var, həmin hal müəyyənlik xüsusiyyəti ifadə edər: ölkə başçısı, tanrı vergisi. Elə bu səbəbdən Azərbaycan dili mükəmməl ifadədir, çünki Azərbaycan sözündə müəyyənlik anlayışı var, bu üzdən Azərbaycanın dili ifadəsi gərəksizdir. Başqa sözlə, ismin özündə müəyyənlik mə'nası varsa, müəyyənlik şəkilçilərinə artıq ehtiyac yoxdur, necə ki, günəş işığı və dövlət nazirliyi təmamilə düzgün quruluşdadır və müəyyənlik hissinə imkan verən tərkibələr sayılır. Həmin hökmə söykənərək bu kimi cümlələri ifadə etməyə cəsarət edirik: İran İslam Cümhuriyyəti Xarici İşlər Nazirliyi Qafqaz İdarəsi. D7 – Müəyyən yiyəlik hal adlanan hal öz-özlüyündə nisbi tərzdə müəyyənlik hissi yaradar: ağacın budağı. Bir daha qeyd edirik ki, müəyyən yiyəlik hal və qeyri-müəyyən yiyəlik hal adlandırdığımız hallar mütləq mə'nada belə xüsusiyyətləri daşımırlar, bunlar formal adlandırmalar sayılır. Hər iki hal durumdan asılı olaraq həm müəyyənlik, həm də qeyri-müəyyənlik hissini yaratmağa qulluq edirlər. D8 – Mənsubiyyət halında çıxış edən adlar ümumiyyətlə müəyyənlik bildirər. Bunlar istər təklikdə (sözün doğrudur), istərsə söz birləşməsi biçimində (sənin sözün doğrudur), yə'ni hər iki halda söz birləşməsi sayılır. Bir şeyə ya şəxsə mənsub olmaq az-çox müəyyənlik anlayışı doğurur, özəlliklə onda ki, söz birləşməsinin birinci komponenti ixtisar edilir: oğlumuz gəldi. Ancaq cümlə içində durum dəyişə bilər və tərkib qeyri-müəyyənlik ifadə edə bilər: kişinin sözü bir olar. E – Sintaktik şərtlənmə E1 – Deyimlər (məcazi mə'na daşıyan söz tərkibləri) qeyri-müəyyənlik anlayışı ifadə edər: göz gəzdirmək, dəhrəni dibdən vurmaq, qılı qıldan seçmək. Səbəb odur ki, cümlədə deyimlərin tərkib hissələri müstəqil şəkildə qeydə alınmır və tərkib bir bütün leksik vahid kimi cümlədə iştirak edir. E2 – Atalar sözündə işlənən isimlər ya birləşmələr qeyri-müəyyənlik anlayışı ifadə edirlər: söz danışıqdan keçər, qoruyan gözə çöp düşər. Səbəb də odur ki (deyimlərdə olduğu kimi) atalar sözündə mücərrəd anlamlar və gənəl düşüncələr ifadə olunur. Bir qayda olaraq belə bir hökmlə razilaşmaq olar ki, özəllik müəyyənliyə yol açır, gənəllik isə qeyri-müəyyənliyə, belə ki, kişinin rəngi qaçdı cümləsi müəyyənlik ifadə edirsə, kişinin sözü bir olar cümləsi (ümumi kişiyə aid olduğuna görə) qeyri-müəyyənlik ifadə edir. E3 – Müəyyənlik ifadə edən sifətlərin iştiraki ilə əmələ gələn birləşmələr müəyyənlik xüsusiyyətinə malik olur. Bu kitab, çağırdığımız qonaq, mavi köynək geyən qız. Sifətlər müxtəlif dərəcələrdə atributive gücə malik olduğu üçün ismin müəyyənlik dərəcəsini dəyişkən miqdarda artıra bilirlər: qalın kitab, oxuduğum kitab, müqəddəs kitab. Birinci misal məhdud şəkildə müəyyənlik bildirir, belə ki, bir qalın kitab kimi ifadələr meydana çıxa bilər. İkinci misal daha kəskin şəkildə müəyyənlik ifadə edir, səbəb də odur ki, burada fe'li sifət (oxuduğum) cümləyə bənzədiyinə görə tərkibə daha zəngin mə'lumat artırır və müəyyənlik hissinə güclü şəkildə qulluq edir. Bir qalın kitab ifadəsi düzgün olsa da, bir oxuduğum kitab ifadəsi kəskinliklə yanlış səslənir, çünki burada o qədər müəyyənlik hissi var ki, bir sözü, tərkibi yenidən qeyri-müəyyənliyə yönəldə bilmir. Oxuduğum bir kitab başqa şəkildə təhlil edilməlidir. Burada bir sözü birləşmənin ortasında çıxış edərək sifətin və ismin orqanik əlaqəsini zəiflətmiş, özünün qeyri-müəyyənlik mahiyyəti e'tibarilə tərkibə qeyri-müəyyənlik xüsusiyyəti vermişdir. E4 – Mürəkkəb fe'llər deyimlər kimi, ümumiyyətlə qeyri-müəyyənlik bildirir: dil-ağız eləmək, əldən tutmaq, gönü suya vermək ömrü başa vurmaq. Çay içmək və park etmək kimi fe'li birləşmələr mürəkkəb fe'l kateqoriyasına yaxınlaşır, bu üzdən də qeyri-müəyyənlik bildirir. E5 – Sintaktik şərtlənmədən danışarkən, qeyd etmək lazimdir ki, müəyyənlik kateqoriyası həm də cümlənin tə'sirinə mə'ruz qalır. "Məktub gəldi." xəbər cümləsində məktub sözü həm müəyyən, həm də qeyri-müəyyən bir məktub ola bilər. Bu danışıqda iştirak edən şəxslərin zehni durumundan və onların öncəki danışıqlarından asılıdır, ancaq "məktub gəldimi?" sual cümləsindəki məktub sözü kəskinliklə müəyyənlik hissi yaradır. Bu misaldan belə anlaşılır ki, sual cümləsində müəyyənlik hissini gücləndirmə qabiliyyəti var, özəlliklə onda ki, cümlənin mübtədasından söhbət gedir. E5.1 – Dedik ki, müəyyənlik kateqoriyası həm də cümlənin tə'sirinə mə'ruz qalır. Buna misal olaraq fe'lin geniş zaman aspektini qeyd etmək olar, fikir verin: 1- yağış yağar, 2- yağış yağır. Birinci misal kəskinliklə qeyri-müəyyənlik hissi yaradır (yazda yağış yağar), ancaq ikinci misal müəyyənliyə daha çox yönəlikdir. E5.2 – Mürəkkəb cümlənin bir komponenti başqa komponentində iştirak edən bir ismin müəyyənlik durumuna tə'sir göstərə bilər: Yaşar bir neçə kitab yazıb, kitablar ümumiyyətlə musiqi haqqındır. Burada kitablar sözü birinci hissənin tə'siri altında müəyyənlik xüsusiyyəti qazanmışdır. F – Semantik Şərtlənmə Ən kəskin şəkildə müəyyənlik ya qeyri-müəyyənlik anlayışını ifadə edən vasitə cümlənin və cərəyan edən mətnin mə'na yüküdür. Bir kəlmə, iştirak ediyi cümlənin, və hətta öncədən gələn başqa cümlələrin mə'na tə'sirinin altında müəyyənlik xüsusiyyəti qazana bilər. Hər halda bu yazıdan çıxara biləcəyimiz ən önəmli nəticə ondan ibarətdir ki, dilimizdə müəyyənlik anlayışı geniş şəkildə mövcuddur, ancaq bunu ifadə etmək üçün kəskin və vahid bir qramatik vasitə yoxdur. Müxtəlif vasitələr bu anlayışı ortaya çıxarmağa qulluq edir. Müəyyənlik hissi cümlədə danışan şəxsin tərəfindən yaradılır və bunun üçün o, bütün cümlə üzvləri və başqa qramatik vasitələrdən istifadə edə bilir, bu üzdən müəyyənlik zatən danışan şəxsin ismə qarsı münasibəti deməkdir. Bu mə'nada müəyyənlik kateqoriyasını bir növ modallıq adlandırmaq olar. Cümlənin hansı durumda işləndiyi də əhəmiyyətli rola malikdir. "Kişi gəlib" kimi cümlədəki kişi sözü bizim üçün qeyri-müəyyəndirsə, danışıqda iştirak edən şəxslərin baxımından müəyyənlik hissini ifadə edə bilər, çünki onlar bundan öncəki danışıqlarına istinad edirlər, və o danışıqlar cümlənin məzmununa tə'sir edir. Dediyimiz kimi, danışan şəxsin cümlənin xəbərinə qarsı münasibəti modallıq adlanır. Bu üzdən müəyyənlik anlayışını ismi modallıq adlandırsaq (müqayisə edin: fe'li modallıq) düzgün ifadə işlətmiş oluruq.